"

3

Tikishmatikan Tata Chelino!

Héctor Cárcamo and Martin Guardado

Objetivos

  • Conocer de forma general los dialectos del náhuat
  • Repasar algunas preposiciones para describir la ubicación de un lugar
  • Acción: decirle a alguien como viajar entre dos pueblos

 

Nota Teórica

Algunos dialectos principales del náhuat

Los dialectos en el cuadro a continuación representan nada mas una parte de los que existieron en el pasado y que aún tenemos audios que nos ayudan a reconocer sus características. Las palabras italicizadas indican la pronunciación que distinguen los dialectos.

Palabra Sto. Domingo Cuisnahuat Tacuba Nahuizalco/Izalco
Tekiti teguiti teguiti teguiti tequiti
Nikpia nikpiya nikpiya nikpiá nikpiya
Nikua nigúwa nigúwa nigua nicúwa

Veamos el mapa en pdf donde se muestra la ubicación de algunos de estos pueblos. Santo Domingo (Witzapan) está a 10 km al este de Sonsonate.

 

Tacuba a Cuisnahuat (mapa en pdf con alta resolución)

Lyle Campbell (1985, p15) presenta 11 pueblos donde documentó algunas variaciones (dialectos) del náhuat:

Ataco (Concepción de)
Tacuba
Santa Catarina Mazaguat
Santo Domingo de Guzmán (Witzapan)
Nahuizalco
Izalco
Teotepeque
Jicalapa
Comazagua
Chiltiupan
Cuisnahuat

*Pueblos en negrita denotan dialectos documentados con audios en la serie MUKAKI (YouTube)

Ahora repasemos algunas preposiciones de lugar que usaremos para describir las ubicaciones de estos pueblos:

Itech = al lado bien cerca o pegado

Inawak = al lado pero no pegado, cerca

Wejka = lejos

Itzalan = en medio de

 

Ajkuik = arriba o al norte

Tatzinu = abajo o al sur

Kan kalaki ne tunal = oeste, poniente

Kan kisa ne tunal = Este

Ikuni = por ahí

Ka né = allá

Nikan (nin) = aquí

 

Tikakikan sejse nawataketzat!

Kanka witzet? Shikaki ne nawataketza! Nemanha, shitajkwilu tay techan taja tina yaja witz.
(Ini elicitacion kichijki Karen Dakin Iwan Lyle Campbell ne shiwit 1974 wan kianki nikan: https://ailla.utexas.org/islandora/object/ailla:147180)

UME, tikakikan tajtzin Pedro Pérez

(Ini elicitacion kichijki Lyle Campbell ne shiwit 2001? wan kianki nikan:https://ailla.utexas.org/islandora/object/ailla:147156 )

Ejercicio auditivo con nantzin Berfalia García y tajtzin Blas López. Es una plática relacionada con el tema de la lección pero mas natural y mucho más avanzada así que no se preocupe si solo entiende algunas palabras. Regrese a escuchar este audio frecuentemente para notar su progreso entendiendo mejor la conversación.

Vamos a escuchar parte de los 3 videos a continuación para reconocer 4 variantes del náhuat:

  1. Paula López de Santo Domingo de Guzmán (Witzapan); único dialecto con varios sobrevivientes
  2. Luciano Nolasco, representante del dialecto de Nahuizalco que probablemente era parecido al de Izalco
  3. Marcelino Galicia Fabián (1908-2012), el último nahuahablante de la variante de Tacuba
  4. Eugenio Valencia (xx-xx), de Cuisnahuat, parte de sus folios se encuentran en el libro Nikmati Ume Taltikpak (agregar ref)

Video 1: Achtu, tikakikan nantzin Paula wan tajtzin Luciano. Shikaki ken inat “tekiti” tik ne minuto 0:32 wan 0:40. Shikaki ne achtu minuto.

Taketzalistal pal ne video Se (achtu minuto):

Tipiltzin: tu eras joven según este contexto

Nitashawa: limpiar un terreno (chapear el monte) antes de sembrarlo

Pajsul: basura o rastrojo del monte chapeado

Tejchia: esperar o aguardar (nitejchiayuk= he esperado)

Wetzi: caer

Shupan: ivierno

-Tuka: sembrar o meter en la tierra

Tawial: granos de maíz

Video 2: Ashan, tikakikan ket taketzat katka tik Tacuwa? Tikakikan Paula Lopez (Witzapan) iwan Marcelino Galicia Fabian (Tacuwa) ken inat “tikua”:  tigúwa (Witzapan), nigua (Tacuwa) tik ne minuto 0:16 – 0:22

Wan nusan tikakikan tajtzin Marcelino ken ina “nechmakiliá” (Tacuwa). Tik Witzapan ne “ia” inat “íya” ken nikpíya (nikpia) pero tik Tacuwa inat katka “iá”), nikpiá. Shikaki ne achtu minutoj.

 

Taketzalistal pal ne video ume (achtu minutoj).

Ká (kaj): quien

Nikua: lo compro

Ma metzmaka: que te lo de

Nechmakiliá: me da algo a mi (tamalchin en este caso; quizas “makilia” es la forma aplicativa     de maka en Tacuba…)

Ukseuk: algun otro

Kiane: asi pues

Tiu: tiyawi (vas)

Tajkuchin: diminutivo de tajku (mitad); en este caso “por ahi llegando el medio dia”.

Video 3: Shikaki ken ina tajtzin Eugenio Valencia ne U tik NIKAKTUK (“nigaktoc”) tik ne dialectoj ipal Kwisnawat (1:07). Shikaki desde 0:36 hasta 1:36 

Taketzalistal pal ne videoj yey:

Nikelnamiki: me acuerdo

Achi: algo o un poco

-Ilwia: decirle a alguien

Nikpiatuya: tenia (tuya se usa para formar el pasado imperfecto)

Chikunkwasut: Siete (chikume en otros dialectos)

Tichikitik katka: estabas chico

-Kaki: oir (nikaktuk: he oido)

Majmawi: tener miedo (majmawket: tuvieron miedo)

Yu: yawi

-Miktia: matar (kinmiktiat: los van a matar a ellos o ellas)

-Ishtilia: quitarle algo a alguien

Tajtaya: cosas (plural de taya)

Tal: tierra o terreno (intal: sus tierras o terrenos)

Ayija: (yajika?) por eso?

Mutalua: correr (mutalujka, pretérito plural: ellos corrieron)

Kujtan: bosque o lugar con monte

Nepa: allá o allí

Yajket: pretérito de yawi en plural, se fueron ellos o ellas

 

Ejercicios

1.1 Conteste a las preguntas en este video interactivo:

 

1.2 Escriba 2 oraciones con cada palabra del cuadro de arriba. Ahora grábese  y compare su pronunciación con la de los nahuahablantes.

 

1.3 ¡Hagamos un crucigrama!

Nota: En caso de no poder hacer el crucigrama de este ejercicio en su celular, le recomendamos que seleccione los crucigramas en línea que se dan en el apéndice E.

 

Ejercicio para hacer en papel o PDF:

Rellene los espacios en blanco para completar cada frase usando las preposiciones de lugar requeridas (ver el mapa ) o según los diálogos de los videos.

Tacuwa nemi  __________ (poniente)?  Tata Chelino taketza katka ne nawat ipal________. Santo Domingo itukay tik nawat: ________. Kwisnahuat nemi tik Sentzunhat ________________ (oriente). Eugenio valencia witz ___________wan pal chikume yaja ina ____________. Tik nawat ne taketzalis “nikua” weli ina (escríbalo según se oye en cada pueblo) ______________tik Witzapan, _________ tik Nawijtzalku, wan ____________ tik Tacuwa. Tacuwa nemi chupi _________pal Kwisnawat ika timuneki ume horaj wan tajku pal tiajsi (tiejku), pero Witzapan wan Sentzuhnat nemit __________.

Tarea. Lección 1.

Ahora para poner en práctica su náhuat, complete la siguiente tarea:

  • Repase la nota teórica de esta lección y escriba una nota dando instrucciones como llegar en bus o carro desde Wey Kuskatan hasta Witzapan. Grabe sus instrucciones y comparta el audio en el canal de Whatsapp de alguien que también estudia náhuat.

Tikneki ukchupi? Recursos adicionales:

Si no lo ha hecho aún, descargue el texto suplementario de Alan R. King, Timumachtikan el cual puede encontrar en este enlace: http://tushik.org/timumachtikan/

Si tiene un poquito de tiempo le recomendamos que vea esta ponencia de Carlos Ruíz Cuéllar titulada: La diversidad desconocida del náhuat de El Salvador.

License

Icon for the Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License

Tamachtilis 3. Tiawikan Tacuba! Copyright © 2025 by Héctor Cárcamo and Martin Guardado is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License, except where otherwise noted.

Feedback/Errata

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *