"

2

Tikishmatikan tajtzin Luciano Nolasco!

Héctor Cárcamo and Martin Guardado

Objetivos

  • Conocer el dialecto de Nawijtzalku
  • Conocer a tajtzin Luciano Nolasco
  • Acción: cantar la primer estrofa de la canción “kan kalaki ne tunal”
File:Nahuizalco, Mercado (12-2010) - panoramio.jpg
Ini tawikani techwika ka Nawijtzalku (M. Haeusler, Wikimedia)

 

Nota Teórica

Algunos dialectos principales del náhuat

Los dialectos en el cuadro a continuación representan nada mas una parte de los dialectos que existieron en el pasado y que aun tenemos audios que nos ayudan a reconocer sus características. Las palabras italicizadas indican la pronunciación que distinguen los dialectos.

Palabra Sto. Domingo Cuisnahuat Tacuba Nahuizalco
Tekiti teguiti teguiti teguiti tequiti
Nikpia nikpiya nikpiya nikpiá nikpiya
Nikua nigúwa nigúwa nigua nicúwa

Veamos el mapa en pdf donde se muestra la ubicación de algunos de estos pueblos. Santo Domingo (Witzapan) está a 10 km al este de Sonsonate.

 

Tacuba a Cuisnahuat (mapa en pdf con alta resolución)

Lyle Campbell (1985, p15) presenta 11 pueblos donde documentó algunas variaciones (dialectos) del náhuat:

Ataco (Concepción de)
Tacuba
Santa Catarina Mazaguat
Santo Domingo de Guzmán (Witzapan)
Nahuizalco
Izalco
Teotepeque
Jicalapa
Comazagua
Chiltiupan
Cuisnahuat

*Pueblos en negrita denotan dialectos documentados con audios en la serie MUKAKI (YouTube)

Ahora repasemos algunas preposiciones de lugar que usaremos para describir las ubicaciones de estos pueblos:

Itech = al lado bien cerca o pegado

Inawak = al lado pero no pegado, cerca

Wejka = lejos

Itzalan = en medio de

 

Ajkuik = arriba o al norte

Tatzinu = abajo o al sur

Kan kalaki ne tunal = oeste, poniente

Kan kisa ne tunal = Este

Ikuni = por ahí

Ka né = allá

Nikan (nin) = aquí

 

Tikakikan sejse nawataketzat!

Vamos a escuchar parte de los 3 videos a continuación para reconocer 4 variantes del náhuat:

  1. Paula López de Santo Domingo de Guzmán (Witzapan); único dialecto con varios sobrevivientes
  2. Luciano Nolasco, representante del dialecto de Nahuizalco que probablemente era parecido al de Izalco
  3. Marcelino Galicia Fabián (1908-2012), el último nahuahablante de la variante de Tacuba
  4. Eugenio Valencia (xx-xx), de Cuisnahuat, parte de sus folios se encuentran en el libro Nikmati Ume Taltikpak (agregar ref)

Video 1: Achtu, tikakikan nantzin Paula wan tajtzin Luciano. Shikaki ken inat “tekiti” tik ne minuto 0:32 wan 0:40. Shikaki ne achtu minuto.

Taketzalistal pal ne video Se (achtu minuto):

Tipiltzin: tu eras joven según este contexto

Nitashawa: limpiar un terreno (chapear el monte) antes de sembrarlo

Pajsul: basura o rastrojo del monte chapeado

Tejchia: esperar o aguardar (nitejchiayuk= todavia esperaba)

Wetzi: caer

Shupan: ivierno

-Tuka: sembrar o meter en la tierra

Tawial: granos de maíz

 

Ejercicios

1.1 Conteste a las preguntas en este video interactivo:

 

1.2 Escriba 2 oraciones con cada palabra del cuadro de arriba. Ahora grábese  y compare su pronunciación con la de los nahuahablantes.

 

1.3 ¡Hagamos un crucigrama!

Nota: En caso de no poder hacer el crucigrama de este ejercicio en su celular, le recomendamos que seleccione los crucigramas en línea que se dan en el apéndice E.

 

Ejercicio para hacer en papel o PDF:

Rellene los espacios en blanco para completar cada frase usando las preposiciones de lugar requeridas (ver el mapa ) o según los diálogos de los videos.

Tacuwa nemi  __________ (poniente)?  Tata Chelino taketza katka ne nawat ipal________. Santo Domingo itukay tik nawat: ________. Kwisnahuat nemi tik Sentzunhat ________________ (oriente). Eugenio valencia witz ___________wan pal chikume yaja ina ____________. Tik nawat ne taketzalis “nikua” weli ina (escríbalo según se oye en cada pueblo) ______________tik Witzapan, _________ tik Nawijtzalku, wan ____________ tik Tacuwa. Tacuwa nemi chupi _________pal Kwisnawat ika timuneki ume horaj wan tajku pal tiajsi (tiejku), pero Witzapan wan Sentzuhnat nemit __________.

Tarea. Lección 1.

Ahora para poner en práctica su náhuat, complete la siguiente tarea:

  • Repase la nota teórica de esta lección y escriba una nota dando instrucciones como llegar en bus o carro desde Wey Kuskatan hasta Witzapan. Grabe sus instrucciones y comparta el audio en el canal de Whatsapp de alguien que también estudia náhuat.

Tikneki ukchupi? Recursos adicionales:

Si no lo ha hecho aún, descargue el texto suplementario de Alan R. King, Timumachtikan el cual puede encontrar en este enlace: http://tushik.org/timumachtikan/

Si tiene un poquito de tiempo le recomendamos que vea esta ponencia de Carlos Ruíz Cuéllar titulada: La diversidad desconocida del náhuat de El Salvador.

License

Icon for the Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License

Tamachtilis 2. Tiawikan ka Nawijtzalku Copyright © 2025 by Héctor Cárcamo and Martin Guardado is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License, except where otherwise noted.

Feedback/Errata

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *